Ngành giấy là một trong những ngành kinh tế lớn, có tầm quan trọng trong cơ cấu kinh tế nói chung và kinh tế công nghiệp nói riêng. Thật vậy, ngành giấy được cho là ngành phụ trợ quan trọng đối với các ngành khác như: điện tử, may mặc, da giày, thủy sản, đồ gỗ, … góp phần rất lớn thúc đẩy sự phát triển xuất nhập khẩu hàng hóa và thương mại điện tử. Ngoài ra, những sản phẩm giấy cũng là một trong những loại hàng hóa thiết yếu cần thiết trong xã hội, đặc biệt cho văn hóa, giáo dục, y tế, thông tin truyền thông… Sự phát triển của ngành giấy, mức tiêu dùng giấy cũng là một trong những thước đo sự phát triển của một quốc gia nói chung và các ngành kinh tế, xã hội nói riêng.

ính đến năm 2022, Ngành Giấy Việt Nam có hơn 500 doanh nghiệp sản xuất, trong đó: hơn 20 doanh nghiệp có công suất lớn chiếm 65% sản lượng và hơn 480 doanh nghiệp công suất vừa và nhỏ chiếm ~ 35% sản lượng. Năng lực sản xuất toàn ngành năm 2022 đạt khoảng 8,2 triệu tấn, sản lượng thực tế 5,7 triệu tấn, tiêu thụ 6,8 triệu tấn, nhập khẩu 1,8 triệu tấn, xuất khẩu 0,8 triệu tấn. Trong đó, giấy bao bì chiếm tỉ lệ trên 80%, còn lại là các loại giấy tissue, in viết, vàng mã và các loại giấy khác (hình 1).

Nguồn nguyên liệu thô cho sản xuất giấy là dăm gỗ rừng trồng và giấy thu hồi, trong đó giấy thu hồi thu gom trong nước và nhập khẩu vẫn đã, đang và sẽ là nguồn nguyên liệu chủ yếu phục vụ sản xuất của toàn ngành (hình 2).

Trong định hướng phát triển, đến năm 2030, ngành Giấy Việt Nam sẽ trở thành ngành sản xuất lớn ở Khu vực và châu Á, sản lượng giấy và bột giấy đứng thứ 2, giấy bao bì đứng thứ 1 trong Khu vực, trong Top 10 Châu Á, với ước tính khoảng 10 triệu tấn giấy các loại, 9 triệu tấn giấy bao bì, 1 triệu tấn bột giấy và 0,5 triệu tấn giấy vệ sinh.

Tuy nhiên, trong sự phát triển đi lên nhanh chóng của toàn ngành, cũng phát sinh một số vấn đề bất cập cần sớm có giải pháp xử lý, để ngành phát triển nhanh và bền vững, đáp ứng được kỳ vọng của người dân và xã hội. Trong đó, phải kể đến sự bất hợp lý như: Việt Nam là nước sản xuất và xuất khẩu dăm gỗ số một thế giới nhưng lại nhập khẩu phần lớn bột giấy để đáp ứng nhu cầu sử dụng trong nước; phần lớn toàn ngành tập trung vào sản xuất giấy mà không chú trọng đến sản xuất bột giấy, nên chưa tận dụng được lợi thế cạnh tranh về nguồn nguyên liệu xơ sợi dồi dào ở trong nước; tập trung sản xuất giấy chất lượng khá và trung bình, nhưng lại nhập khẩu số lượng lớn giấy cao cấp; giấy thu hồi được sử dụng chủ yếu cho sản xuất nhưng tỷ lệ thu gom trong nước vẫn chưa cao, nên phụ thuộc nhiều vào nguồn nhập khẩu; vấn đề môi trường trong sản xuất ở các làng nghề vẫn chưa được giải quyết thấu đáo, gây ảnh hưởng không tốt đối với toàn ngành, làm cho người dân và xã hội hiểu chưa đúng, chưa đầy đủ về vấn đề bảo vệ môi trường của ngành....

Ngành giấy vẫn luôn luôn xác định bảo vệ môi trường là một trong những nhiệm vụ trọng tâm quan trọng ngay từ khi chuẩn bị đầu tư và trong qua trình sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp. Trong đó, việc tái chế, tái sử dụng và xử lý chất thải để tận dụng đưa trở lại quá trình sản xuất, hướng tới kinh tế tuần hoàn là mục tiêu trọng điểm của ngành trong thời gian tới.

Với mục tiêu đó, đồng xử lý chất thải rắn bằng lò hơi tầng sôi, nhằm tận dụng nhiệt lượng đưa trở lại quá trình sản xuất, đồng thời xử lý được hầu hết chất thải rắn thông thường phát sinh tại cơ sở sản xuất, giảm chi phí đầu tư và vận hành, tăng cường hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp, là vấn đề đang được nghiên cứu kỹ lưỡng, nghiêm túc đang được triển khai áp dụng tại một số nhà máy và đã mang lại hiệu quả và lợi ích rõ rệt.

Trong những năm qua, các văn bản pháp luật về môi trường đang ngày càng hoàn thiện, tạo hành lang pháp lý phù hợp, tiến tới đảm bảo được yêu cầu vừa hỗ trợ tích cực cho hoạt động sản xuất kinh doanh, dịch vụ để phát triển đất nước, đồng thời đáp ứng ngày càng cao các tiêu chí về bảo vệ môi trường.

Việc khuyến khích tái chế, tái sử dụng chất thải nói chung và đồng xử lý chất thải rắn công nghiệp tại cơ sở sản xuất phát sinh nguồn thải nói riêng, đã được quy định rất sớm tại các bộ luật về môi trường trong thời gian vừa qua, đặc biệt trong Luật Môi trường 2020 và các văn bản dưới luật, có thể kể đến như sau:

Tại Điều 82, khoản 1, Luật Bảo vệ môi trường 2020, Xử chất thải rắn công nghiệp thông thường quy đinh: “Cơ sở sản xuất kinh doanh, dịch vụ, khu sản xuất, kinh doanh, dịch vụ tập trung, cụm công nghiệp, cơ quan tổ chức có phát sinh chất thải rắn công nghiệp thông thường phải tái sử dụng, tái chế, thu hồi năng lượng và xử lý chất thải rắn công nghiệp thông thường…

Tại Điều 82, khoản 4 cũng của Luật Bảo vệ môi trường 2020: Tổ chức, cá nhân phát sinh chất thải rắn công nghiệp thông thường phải xử lý được tự tái chế, xử lý, đồng xử lý, thu hồi năng lượng khi đáp ứng các yêu cầu: Thực hiện bằng công nghệ, công trình bảo vệ môi trường, thiết bị sản xuất sẵn có trong khuôn viên cơ sở phát sinh chất thải rắn công nghiệp thông thường và phải đảm bảo đạt yêu cầu về bảo vệ môi trường theo quy định.

Điều 72, Khoản 1, Luật Bảo vệ môi trường 2020: Yêu cầu về quản lý chất thải, chủ nguồn thải chất thải rắn công nghiệp thông thường có trách nhiệm tái sử dụng, tái chế, xử lý và thu hồi năng lượng từ chất thải hoặc chuyển giao cho cơ sở có chức năng, giấy phép môi trường phù hợp để xử lý.

Điều 142, Khoản 3, Luật Bảo vệ môi trường 2020: Kinh tế tuần hoàn, cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ có trách nhiệm thiết lập hệ thống quản lý và thực hiện biện pháp để giảm khai thác tài nguyên, giảm chất thải, nâng cao mức độ tái sử dụng và tái chế chất thải ngay từ giai đoạn xây dựng dự án, thiết kế sản phẩm, hàng hóa đến giai đoạn sản xuất, phân phối.

Nghị định 08/2022/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Bảo vệ môi trường  tại Khoản 1, Điều 65 của Nghị định này cũng quy định về việc tái sử dụng, sử dụng trực tiếp, xử lý chất thải rắn công nghiệp thông thường: Chất thải rắn công nghiệp thông thường được thu hồi, phân loại, lựa chọn để tái sử dụng, sử dụng trực tiếp làm nguyên liệu, nhiên liệu, vật liệu cho hoạt động sản xuất được quản lý như sản phẩm, hàng hóa.

Ngoài ra, còn rất nhiều các điều khoản có nội dung tương tự nằm trong các văn bản quy phạm pháp luật ở các lĩnh vực khác nhau, theo đó việc khuyến khích tái chế tái sử dụng và đồng xử lý chất thải rắn được đề cập, đặc biệt các văn bản liên quan đến phát triển mô hình kinh tế tuần hoàn ở nước ta. Như vậy, với cơ sở pháp lý vững chắc này, pháp luật nước ta không những chỉ cho phép mà còn khuyến khích việc tái chế, tái sử dụng và đồng xử lý chất thải công nghiệp tại nơi phát sinh nguồn thải.

Hầu hết, trong các quá trình sản xuất công nghiệp như: giấy, hóa chất, thực phẩm, giấy, dệt, nhuộm… đều sử dụng hơi nước như một trong các nguồn cung cấp năng lượng. Nhu cầu sử dụng lò hơi trong công nghiệp là tất yếu, dựa vào nhiệt lượng sinh ra của nhiên liệu, biến thành nhiệt năng của hơi nước.

Trong các loại lò hơi: lò hơi đốt ghi, lò hơi tầng sôi, lò hơi đốt dầu, khí đốt (gas), lò hơi điện… thì lò đốt tầng sôi và tầng sôi tuần hoàn có công nghệ lò đốt tiên tiến, hiện đại điển hình và có hiệu suất cao, tiết kiệm chi phí, vừa đảm bảo được các quy chuẩn phát thải khí của lò hơi công nghiệp hiện hành.

Hiện tại, hầu hết các nhà máy sản xuất giấy có công suất lớn, hiện đại đều sử dụng lò hơi tầng sôi. Lò hơi tầng sôi được phát triển từ những năm 60 của thế kỷ trước, kể từ đó, rất nhiều loại lò hơi tầng sôi ra đời, đốt được nhiều loại nhiên liệu khác nhau đã được phát triển và thương mại hóa trên toàn cầu. Lò đốt tầng sôi có khả năng đốt cháy kiệt các loại nhiên liệu, tiết kiệm chi phí nhiên liệu, đồng thời cũng có khả năng đốt cháy hầu hết các khí hữu cơ phát sinh trước khí thải ra môi trường.

Tại các nhà máy sản xuất giấy bao bì từ nguyên liệu giấy thu hồi có một lượng lớn rác thải công nghiệp thông thường cần xử lý. Trung bình, để sản xuất ra một tấn sản phẩm giấy bao bì công nghiệp từ nguyên liệu giấy thu hồi thì nhà máy sẽ thải ra khoảng 120kg rác thải, trong đó lượng rác thải có thể thu hồi và tái chế, tái sử dụng chiếm một tỷ trọng lớn. Với tổng công suất giấy bao bì toàn ngành hiện nay khoảng 7 triệu tấn/năm, và sẽ tăng nhanh trong những năm tới thì lượng rác thải công nghiệp của ngành sẽ đạt tới hàng triệu tấn. Thông thường lượng rác thải này hiện nay nhiều nhà máy đều phải thuê các công ty môi trường xử lý bằng cách chôn lấp, hoặc đốt bỏ. Trong khi đó, cơ sở sản xuất có đủ khả năng và trang thiết bị về công nghệ (lò hơi tầng sôi) để trực tiếp xử lý tại chỗ chất thải này, và đây còn là một nguồn phế liệu cần được tái chế, tái sử dụng, đồng xử lý tại các cơ sở sản xuất để thu hồi, chuyển hóa thành nguồn năng lượng phục vụ trở lại cho hoạt động sản xuất của chính cơ sở đó.

Ngoài ra, ở các nhà máy giấy còn có một số loại bùn thải có cũng có thể được xử lý bằng phương pháp đốt để tận dụng nhiệt như: bùn thải từ quá trình xử lý nước thải, cặn bột giấy… Tổng lượng bùn chứa bột giấy có thể chiếm 1-3% sản lượng giấy. Trước khi đưa vào lò hơi cần xử lý bùn thải bằng ép bùn, đưa độ ẩm bùn sau ép về dưới 40% để tái sử dụng làm nguyên liệu đốt cho lò hơi.

Việc sử dụng lò hơi đốt nhiên liệu sinh khối hoặc nhiên liệu hóa thạch đồng đốt kèm rác thải rắn công nghiệp thông thường, cặn bột giấy, bùn thải… trong lò hơi tầng sôi tại các nhà máy sản xuất giấy – nơi phát sinh các nguồn thải này, là sự lựa chọn đúng đắn, có hiệu quả cao cả về kinh tế và bảo vệ môi trường. Các dự án nhà máy sản xuất giấy và bột giấy rất cần chú trọng trong quá trình triển khai thực hiện lập báo cáo đánh giá tác động môi trường (ĐTM).

Valmet - Phần Lan là tập đoàn đa quốc gia hàng đầu thế giới về công nghệ và thiết bị ngành giấy, đã nghiên cứu và thử nghiệm khắt khe đồng đốt (đồng xử lý) với rất nhiều các loại nhiên liệu trong lò hơi tầng sôi trên toàn cầu. Các loại nhiên liệu đã được sử dụng là những loại phế liệu không còn có thể được sử dụng làm nguyên liệu sản xuất cho các sản phẩm khác nữa. Qua nghiên cứu và thực tiễn triển khai, Valmet cho thấy lò hơi tầng sôi có nhiều ưu điểm như: khả năng linh hoạt sử dụng các loại nhiên liệu (nhiên liệu nhiệt trị cao, nhiều xỉ đến nhiên liệu độ ẩm cao); khả năng đồng đốt than và sinh khối đa dạng; độ tin cậy và hiệu suất cao; đồng thời phát thải thấp (loại bỏ được hợp chất sulphur và các hợp chất ô nhiễm tiềm tàng khác ngay từ trong lò đốt).

Các dự án lò hơi tầng sôi trong đồng xử lý chất thải rắn công nghiệp thông thường đã và đang được sử dụng rộng rãi trên toàn cầu như: Bỉ, Thụy Điển, Trung Quốc, Tây Ban Nha, Trung Quốc… đều cho thấy việc sử dụng lò hơi tầng sôi để xử lý các phế phẩm và bùn thải từ nhà máy giấy đều đạt hiệu suất thu hồi năng lượng cao và đáp ứng các quy định môi trường khắt khe.

Qua nghiên cứu, thống kê và tính toán cho thấy chất thải rắn thông thường phát sinh từ ngành sản xuất giấy và bột giấy là 122,41 kg/tấn giấy thành phẩm. Năm 2020, khối lượng chất thải rắn công nghiệp thông thường phát sinh là 54.9112 tấn, năm 2025 dự báo khoảng 91.740 tấn. Nhóm tác giả thử nghiệm đồng đốt chất thải rắn không nguy hại trong lò hơi của các công ty như: Công ty TNHH xưởng giấy Chánh Dương và Công ty TNHH Giấy Kraft Vina, kết quả thu được cho thấy khi đồng đốt chất thải từ nhà máy giấy trong lò hơi sử dụng nhiên liệu than và trong lò hơi sử dụng củi thì các chỉ tiêu ô nhiễm của khói thải như: nhiệt độ khí thải, nồng độ ôxy dư; nồng độ CO, SO2, NOx; nồng độ bụi, HCl, Pb, Hg, Cd sau xử lý bằng bụi tĩnh điện đều đạt quy chuẩn môi trường QCVN 30:2012/BTNMT.

Martech Boiler là đơn vị sản xuất lò hơi lớn nhất tại Việt Nam, do người Việt Nam làm chủ công nghệ, đã giới thiệu tổng thể lò hơi tầng sôi, đồng đốt, đồng xử lý rác thải rắn công nghiệp, chuyển hóa rác thải thành năng lượng với nhiều ưu điểm: hiệu suất thiết bị cao đến 87%; đốt đa nhiên liệu: than, trấu rời, trấu viên nén, trấu băm, bã mía, bã cà phê, mùn cưa, vỏ điều, vỏ cọ, mùn cưa nén, củi băm; vận hành ổn định; giảm chi phí, ít bảo trì; xả xỉ bằng van; phát thải thấp & xử lý khí thải tiên tiến.

Công ty đã và đang cung cấp các giải pháp năng lượng tổng thể cho các nhà máy sản xuất công nghiệp giấy, thực phẩm, dệt nhuộm, hóa chất, dầu khí…không chỉ ở Việt Nam mà còn xuất khẩu sang rất nhiều nước trên thế giới như: Nhật, Hàn, Myanmar, Lào, Thái Lan, Campuchia, Philipines, Indonesia, Ôxtrâylia… Trong ngành giấy Việt Nam, công ty đã cung cấp các lò hơi đồng đốt, đồng xử lý chất thải rắn, đồng phát điện ở rất nhiều các nhà máy giấy lớn trên khắp cả nước như: Công ty Giấy Xuân Mai (tp. Hồ Chí Minh), Công ty Đông Hải Bến Tre (Bến Tre), Công ty Giấy Thuận An (Bình Phước), Công ty Giấy Hưng Hà (Hưng Yên)…

Ngành Giấy được đánh giá là ngành sản xuất điển hình, phù hợp nhất với việc thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn, hầu như toàn bộ phế liệu, chất thải rắn từ quá trình sản xuất đều có thể thu hồi, tái chế, tái sử dụng tới 100%. Các báo cáo đã cung cấp đầy đủ các căn cứ và cơ sở pháp lý, cơ sở khoa học và áp dụng vào thực tiễn sản xuất tại nhiều nước trên thế giới và Việt Nam trong việc sử dụng lò hơi tầng sôi đồng xử lý chất thải rắn của các nhà máy sản xuất giấy bao bì từ nguyên liệu giấy thu hồi, nhằm nâng cao hiệu quả đầu tư, sản xuất kinh doanh và bảo vệ môi trường. Tuy nhiên, hiện nay việc áp dụng thống nhất vào thực tế tại nước ta, vẫn còn những thuận lợi khó khăn và bất cập như sau:

Cơ sở pháp lý vững chắc, không chỉ cho phép mà còn khuyến khích việc đồng xử lý chất thải chăn tại nhà máy

Các công ty chế tạo lò hơi trong nước đã làm chủ được công nghệ và thiết kế chế tạo được thiết bị lò hơi tầng sôi tiên tiến hiện đại, phù hợp có chất lượng tốt và giá thành rẻ hơn nhập ngoại.

Đã được kiểm chứng và đánh giá hiệu quả sử dụng tại một số nhà máy lớn trên cả nước.

Còn thiếu các văn bản hướng dẫn, thông tư dưới luật, nhằm cụ thể hóa các điều khoản trong Luật, dẫn đến có nhiều cách hiểu khác nhau, chưa thống nhất trong quá trình triển khai áp dụng từ trung ương xuống địa phương và giữa các địa phương khác nhau.

Nhận thức của doanh nghiệp, cơ quan quản lý nhà nước chưa đồng nhất, dẫn đến có địa phương cho phép có địa phương không. Doanh nghiệp cũng chưa chú trọng chú ý từ lúc nghiên cứu lập báo cáo đánh giá tác động môi trường.

Vốn đầu tư lò hơi tầng sôi có đồng xử lý chất thải rắn công nghiệp cao hơn so với lò hơi thông thường, trong khi, hiện nay vẫn chưa có sự hỗ trợ tích cực của Nhà nước, mặc dù đã có một số chương trình khuyến khích như: sử dụng năng lượng hiệu quả, kinh tế tuần hoàn,… tuy nhiên, doanh nghiệp vẫn rất khó tiếp cận.

Nếu không được phép đồng xử lý chất thải rắn công nghiệp thì các doanh nghiệp sẽ phải chịu thêm chi phí thuê xử lý bằng cách chôn lấp hay đốt bỏ hoặc phải đầu tư thêm một lò đốt rác riêng biệt, để xử lý nguồn rác thải phát sinh từ quá trình sản xuất. Trong khi nguồn rác thải là nguồn nhiên liệu có thể tận dụng để tái chế, tái sử dụng và chuyển hóa thành năng lượng, đưa trở lại phục vụ sản xuất. Việc cho phép sử dụng lò hơi tầng sôi đồng xử lý chất thải tại nhà máy sẽ tiết kiệm được tài nguyên, tiết kiệm được chi phí đầu tư và chi phí sản xuất, mang lại lợi ích cho doanh nghiệp và xã hội, góp phần bảo vệ môi trường và hướng tới nền kinh tế xanh, bền vững và mô hình kinh tế tuần hoàn. Để thực hiện được điều này, có thể một số giải pháp như sau:

Nâng cao nhận thức về hiểu biết pháp luật nói chung và về môi trường nói riêng cho doanh nghiệp vì đây là một trong những đối tượng chính trong sự điều chỉnh của pháp luật.
Khảo sát chính thức toàn diện và đánh giá hiệu quả của loại hình đồng xử lý này cả về mặt kinh tế và môi trường trong phạm vi toàn ngành trên cả nước để làm căn cứ xây dựng các giải pháp thúc đẩy việc đồng xử lý này.

Xây dựng văn bản hướng dẫn cụ thể dễ hiểu để các cơ quan quản lý và doanh nghiệp hiểu và triển khai đồng bộ thống nhất từ trung ương đến địa phương trong cả nước.
Nghiên cứu xây dựng cơ chế chính sách hỗ trợ cho việc khuyến khích đầu tư đồng xử lý này nhằm tiết giảm chi phí đầu tư và vận hành, góp phần nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh của doanh nghiêp, đồng thời tăng cường bảo vệ môi trường.

Tiếp tục nghiên cứu hoàn thiện việc thiết kế chế tạo thiết bị và chế độ công nghệ cho việc đồng xử lý chất thải rắn trong lò hơi tầng sôi. Nghiên cứu bộ tiêu chí đánh giá, cấp phép cho các lò hơi với loại hình công nghệ này.

Mô hình kinh tê tuần hoàn ngày càng được khuyến khích tại Việt Nam, ngành giấy là điển hình trong thực hiện kinh tế tuần hoàn. Trong đó, việc sử dụng lò đốt tầng sôi tại các nhà máy giấy để đồng xử lý chất thải rắn đảm bảo cơ sở pháp lý, cơ sở khoa học và cơ sở thực tiễn cả trong và ngoài nước thỏa mãn các quy chuẩn về môi trường. Nhà nước nên cho phép và khuyến khích sử dụng tại tất cả các nhà máy sản xuất giấy, bột giấy nói chung, nhà máy giấy bao bì nói riêng trên tất cả các tỉnh thành, địa phương cả nước.
Các doanh nghiệp, các nhà khoa học tiếp tục nghiên cứu chế độ công nghệ, tận dụng nhiệt tốt nhất đảm bảo yêu cầu khí thải và các Quy chuẩn, Tiêu chuẩn môi trường để báo cáo cơ quan quản lý, nhân rộng mô hình phát triển kinh tế mang lại lợi ích cho doanh nghiệp, tổ chức, cá nhân, người lao động và Quốc gia. Cần hỗ trợ doanh nghiệp thực hiện mô hình kinh tế tuần hoàn một cách mạnh mẽ từ quỹ môi trường và các nguồn tài chính khác./.